MUSEO ALIFANO
DOCUMENTI PER LA STORIA DEI
PAESI DEL MEDIO VOLTURNO
XIII
Ediz. SALVI
CAPUA
1967
L’attuale basilica di S. Maria Maggiore, risalente agli anni 1725-73 deriva da una precedente e omonima chiesa situata poco più in alto, nel quartiere antico di Piedimonte, che risaliva, secondo storici antichi del luogo, al sesto secolo.
La chiesa conserva nel suo archivio numerosi documenti. Per ora ne pubblichiamo alcuni inediti del Quattro e Cinquecento riguardanti l’ordinamento ecclesiastico di Piedimonte e la istituzione dell’arcipretura, che dettero a S. Maria Maggiore il primato giuridico su tutte le altre chiese della “terra” di Piedimonte.
I documenti sono:
Sarà bene riscontrare sulla mia monografia “Piedimonte – Storia e attualità” (Napoli, 1961), l’inquadramento di questi documenti nella storia ecclesiastica del luogo.
I
XYSTUS IV Episcopus Servus servorum Dei, venerabili fratri nostro Episcopo Aliphano, et dilectus filiis Archidiacono, et Primicerio Ecclesiae Alliphanae salutem et apostolicam benedictione. Officii nostri cura exigit, et ipse ordo exposcit rationem, ut circa statum singularum Ecclesiarum salubriter dirigendum, et commoditatem earumdem personarum in eis deservientum, opem et operam efficaces cum a nobis petitur, adhibere curemus. Dudum siquidem felicis recordationis Callixti Papae III Praedecessoris nostri, pro parte dilectoum filiorum nobilis viri Honorati Comitis Fundorum, necnon Cleri et Universitatis Pedemontii Allifanae Diocesis, exposito, quod cum olim inter dilectos filios Beneficiatos ex una, et non Beneficiatos Presbyteros ex altera, necnon Universitatem, et Incolas dictae Terrae, ex reliquis partibus, altercationes, differentiae, et discordiae exortae fuissent, ex eo provenientes, quod cum in praefata Terra, iuxta numerum Incolaum, et Presbyterorum, quibus benedicente Domino, a nonnullis temporibus citra eadem Terra placuerat copiose pauca Beneficia Ecclesiastica reperiebantur, et Presbyteri beneficiati praedicti eadem beneficia obtinentes, circa divinorum Officiorum celebrationem, et curam animarum eorumdem Incolaum, et exercitium plurimus negligentes erant, ac eisdem non beneficiatis Presbyteris circa divina Officia diligentius se habentibus, lucro quodam ducti plures injurias irrogabant, ex quibus inter Presbyteros beneficiatos, et Incolas antedictos insurgebant. Tandem partes ipsae ad sedandas inimicitias, rancores, et discordias huiusmodi, in venerabilem fratrem nostrum Angelum Episcopum Allifanum, et tamquam Arbitrum, Arbitratorem, et amicabilem Compositorem, super praemissis omnibus, et singulis sponte compromiserunt, ac ipsius Episcopi declarationi, sententiae, et ordinationi, tam super ordine Ecclesiasticorum Beneficiorum dictae Terrae, quam reformationis honestatis Presbyterorum praedictorum, et modis vivendi cum Parochianis ipsarum Ecclesiarum, et Prochianorum cum eisdem, et non Beneficiatorum cum Beneficiatis stare, et promiserunt, seque ad illas observanda sub certa tunc expressa poena obligaverunt, Praefatus Episcopus in praemissis mature, et provide nonnulla statuta, et ordinationes, inter ceterea continentia, quod fructus, redditus, et provventus Beneficiorum praedictorum, quam primum illa per cenusm, vel decessum, aut quamvis dismissionem obtinentium, simul, vel successive vacare contigeret, omnium Presbyterorum praedictorum communes esse deberent, nec non tam super exercitio curae animarum huiusmodi, quam super alias praemissis quaedam salubria statuta, et ordinationes fecerat, ediderat, et pubblicaverat, quae tam Angelus Episcopus praefatus, quam Presbyteri, et Incolae prelibati pro se, et successoribus suis promiserunt perpetuo inviolabiliter observare, et quod ex statutis, et ordinationibus antedictis per viginti septem annos tunc elapsos observatum, et quae non observantur veros fructos quietis, et pacis inter Presbyteros et Incolas antedictos, necnon laudabilia curae animarum exercitia, ac Divini cultus in eisdem beneficiis diligentissime fuerant subsecuti. Idem Praedecessores, Comitis, Cleri, Universitatis praedictorum in ea parte supplicationibus inclinati, statuta, ordinationes, et declarationes praedictae, ac omnia et singula in Istrumento desuper confecto, contenta illa concurrentia, Auctoritate Apostolica ex certa scientia per suas litteras approbavit, et confirmavit, supplendo omnes et singulos defectus, si qui intervenissent, et in eisdem, prout in dictis litteris plenius continetur. Cum autem sicut exibita Nobis nuper pro parte Honorati praefati, et dilectorum filiorum modernorum presbyterorum, et Clericorum in S. Mariae, S. Johannis, S. Benedicti, S. Angeli, Sanctae Crucis, et Annunciatae dictae Terrae inservientium, petitio continebat numerum ipsorum Presbyterorum, et Clericorum, inter quos juxta statuta, et ordinationes praefati Episcopi emolumenta praedictarum Ecclesiarum dividerent, qui aliter taxatus non est ab aliquibus temporibus citra adeo auctus extitit, quod emolumenta unumquemque ipsorum Prebyterorum, et Clericorum tangentia, etiam dimissis Ecclesiis huiusmodi ad alia negotia se convertere pro eorum substentatione decenti; spes quoque verisimiliter existat, quod si numerus Presbyterorum, et Clericorum Nobis fuit humiliter supplicatum, ut numerum huiusmodi taxare, et quod de cetero in S. Mariae septem, S. Johannis quinque, Sanctae Crucis, et in Annunciatae Ecclesiis praedictis etiam sex Presbyteri dumtaxat deberent deservire, et emolumenta prout hactenus soliti sunt percipere, et Canonici vocari, et nominari, et quod donec ad numerum praedictum deventum fuerit, nullus inloco dedentium Presbyterorum, et Clericorum qui nunc sunt dictarum Ecclesiarum subrogetur, et post reductionem loco cedentis, vel decedentis Presbyteri, infra numerum existentis, alius idoneus Presbyter extra numerum praedictum existens de dicto loco, per Presbyteros deservientes, Canonicos nuncupatos in Ecclesia, in qua cedens, vel decedens de numero praedicto serviebat, per majorem partem ipsorum subrogaretur, et emolumenta percipiat statuere, et ordinare, aliasque eis in praemissis opportune providere de benignitate Apostolica dignaremus. Nos igitur, qui de praemissis certam nititiam non habemus, quatenus vos, vel duo, aut unus vestrum, si, et postquam vocatis qui fuerant vocandi de praemissis omnibus, et singulis omnibus expositis, vobis legitime constiterit, quod in dictis Ecclesiis S. Mariae septem, in S. Johannis quinque, in S. Crucis sex, et in Annunciatae Ecclesis praedictis etiam sex Presbyteri dumtaxat pro tempore debeant deservire, et emolumenta alias prout soliti sunt, percipere, et Canonici vocari, et nominari, quodque ad numerum praedictum deventum fuerit, Clericorum, qui nunc sunt dictarum Ecclesiarum, subrogetur : et post reductionem huiusmodi, loco cedentis, vel decedentis Presbyteri, infra numerum praedictum existentis, alius idoneus Presbyter extra numerum huiusmodi existentis, de dicto loco, per Presbyteros deservientes, Canonicos nuncupatos in Ecclesia, a qua cedens, vel decedens de numero praedicto serviebat, per majorem partem ipsorum subrogaretur, et sic subrogatus, illa emolumenta percipere, quae cedens, vel decedens, aut alias locum dimittens, solitus erat percipere, auctoritate nostra perpetuo statuatis, et ordinetis, ac mandetis, et faciatis perpetuis futuris temporibus observari, non obstantibus praedictis constitutionibus, et ordinationibus generalibus, caeterisque contrariis quibuscumque. Datum Romae apud S. Petrum anno Incarnationis Dominicae MCCCCLXXIV, quarto Kal. Aprilis, Pontificatus Nostri anno tertio.
II
PIUS Episcopus Servus servorum Dei. Venerabili fratri Episcopo Caiacensi seu dilecto filio eius Vicario in spiritualibus generali salutem et Apostolicam benedictionem. Sua Nobis dilecti filii Capitulum Ecclesiae Collegiatae Terrae Pedemontis Allifanae Diocesis in qua parte consortes petitione monstrarunt, quatenus jus eligendi, et praesentandi personam idoneam ad Canonicatus et praedendans prefatae Ecclesiae illorum vacatione pro tempore occurrente, ad dictum Capitulum spectaverit, ac pertinuierit, ac spectet et pertineat, ipsique Capitulum in pacifica possessione praemissorum, seu quasi juris a tanto tempore citra de cuius initio hominum memoria in contrarium non existit, fuerint, et sint quoque jure praesentandi, et eligendi, a quoque spoliari et privari non debuerint. Tamen venerabis frater noster Jacobus modernus Episcopus Allifanus ipsos consortes dicto eorum jure praesentandi, et eligendi spoliare velle se jactavit, et jactat, se praesumit. Quare pro parte praedictorum, et aliorum dictae Ecclesiae confratrum in hac parte consortium asserentium de suo bono jure circa praemissa docere velle nobis fuit humiliter supplicatum, quatenus causam, et causas, quam, et quas ipsi consortes habent, et movent, et habere et movere volunt et intendunt contra dictum Episcopum, eiusque Curiae assertum Procuratorem, omnesque aliter sane communiter, vel divisim interesse praetendentes super praemissis, rebusque aliis in actu causae, et causarum huiusmodi latius deducendi aliquibus probis viris in illis partibus, et cuilibet eorum cum omnibus, et singulis incidentibus, dependentibus, emergentibus, annexis, et connexis summarie audiendis, cognoscendis, decidendis, ac sine debito terminandis. Cum potestate praedictos, omnesque alios in executione citationis praesentium vigore decernendae, nominandos citando, ace praedictis omnibus aliis Judicibus, et personis quacumque Auctoritate et Dignitate fungentibus, quibus et quatenus inhibendum fuerit etiam sub censuris et poenis ecclesiasticis et pecuniariis inhibendi, ac attentata, et innovata quaecumque prout juris fuerit revocandi, ac constito de ipsorum consortium bono jure eos in illo prout fuerit manutenendi, et conservandi, eidemque Episcopo super praemissis perpetuum silentium ut ratio juris dictaverit imponendi etc. Datum Romae apud S. Petrum Anno Incarnationis Dominicae 1564 duodecim Kalendas Novembris Pontificatus Nostri anno quinto.
III
Iohannes Baptista Dei, et Apostolicae Sedis gratia Episcopus Allifanus. Ad perpetuam rei memoriam. Ex injuncto Nobis, meritis licet imparibus, Episcopalis dignitatis officio his, per quae Ecclesiarum qurumlibet, praesertim collegiatarum Nobis Episcopali jure subiectarum, et personarum in illis dignitates obtinentium, splendori consulitur, libernter annuimus, ne personis ipsae divinis ossequiis addictae rerum temporalium, sine qibus spiritualia diu sbsistere non possunt, defectu a divino culto retrahantur; sed ut necessariis ad vitae subsidium facultatibus suffulti in eorum officio stabilius permanere possint. Cum itaque Nos alias dioecesim nostram Allifanam pro injuncti Nobis pastoralis officii debito, et executione, et sacrorum canonum praesertim concilii tridentini observatione visistantes, comperissemus, quod terra Pedemontis nostrae diocesis, quae insignis, et numeroso Christi fidelium coetu existit, et in ea ecclesia collegiata S. Mariae Majoris nuncupata existebat, in qua licet decora, venusta, ac in ampla forma constructa, et aedificata nulla dignitas et sex dumtaxat canonici reperiebantur. Nos pro Majori Dei honore, cultu, et veneratione Archipresbyteratum dictae terrae, cujus Archipresbyter pro tempore existens nullam determinatam ecclesiam habebat, in qua gratas Deo hostias offerret, in eamdem ecclesiam trastulimus, illumque inibi in dignitatem principalem, cui cura imminet animarum, auctoritate ordinaria perpetuo ereximus. Et pro majori populi dictae terrae devotione, et spirituali consolatione, ac in eadem ecclesia cultus divini augmento sex canonicatus, et totidem praebandas in ecclesia S. Joannis Baptistae dictae terrae ed conventum Christi fidelium minime apta, et in loco ad id minus apto, et fere inaccessibili, et non frequentato existente, et populi dicate terrae devotione erga eam in dies refrigescente, sita inibi suppressimus, et extinximus, totidemque canonicatus, et praebandas loco suppressorum praedictorum in eadem ecclesia Beatae Mariae ro sex canonicis, qui una cum aliis dicta ecclesiae Beatae Mariae canonicis unum Capitulum efficerent, ac horas canonicas, aliaque, divina officia, ad Dei laudem gloriam, et honorem decantarent, eadem auctoritate similiter peretuo sub certis rationabilibus momentis, modo, et forma tuns expressis ereximus, et instituimus. Et cum praedictus archipresbyteratus, quem venerabilis Vir Fulvius Francus Canonicus Lucerinus nuper obtinebat, ex eo quod idem Fulvius canonicatum, et praebendam ecclesiae lucerinae, certo tunc expresso modo vacantem, canonice sibi collatos de mense septembris proxime praeterito extra romanam curiam extitit pacifice assecutus, per assecutionem huiusmodi extra eamdem curiam vacaverit, et vacet ad praesens. Et praedicta ecclesia Beatae Mariae nunc quam pluribus Dei ministris spectatae fidei, probitatisque viris referta existat Tamen sicut Nobis innotuit praedicti Archipresbyteratus, qui inibi dignitas principalis, et sola existit, cuique cura, ut praefertur, animarum imminet, fructus, redditus, et proventus adeo tenues, et exiles existunt, ut archipresbyter ejusdem ecclesiae pro tempore existens, nedum se ex illis juxta sui gradus qualitatem decenter manutenere, sed ne vix quidem tenuissime substentare valeat; et si canonicatus, et praebenda, quos dilectus nobis in Christo Joannes Vincentius Paterno ejusdem ecclesiae canonicus, in praedicta ecclesia Beatae Mariae obtinet, omnino supprimerentur, et extinguerentur, illorumque fructus, reditus et proventus eidem archipresbyteratui pro illius dotis augmento perpetuo applicarentur, et appropriarentur, ex hoc profecto commodiori pro tempore existentis Archipresbyteri predictae ecclesiae Beatae Mariae substentationi, et manutentioni consuleretur, et dignitatis archipresbyteratus huiusmodi splendori, et amplitudini satisfieret. Nos igitur singulorum clericorum nobis ordinato jure subditorum, et praesertim dignitates principales collegiatarum obtinentium, decorem pro earumdem ecclesiarum venustate sinceris affectibus desiderantes, necnon dicti Archipresbyteratus fructus, reditus et proventus praesentibus pro expressis habentes decretis Sacrosanctae Aecumenicae Tridentinae Synodi, ac facultati Nobis per ea in hac parte attributae, et concessae inhaerendo, causis infrascriptae suppressionis faciendae prius per Nos diligenter examinatis omnibus melioribu modo, via jure, causa, et forma, quibus possumus, et debemus, canonicatum, et praebendam, huiusmodi eadem auctoritate ordinaria tenore praesertium perpetuo supprimimus, et extinguimus, illorumque ac annexorum, necnon distributiones quotidianas, etiam solis praesentibus, et divinis interessentibus officiis dari solitas, et consuetas percipere, exigere et levare, illaque in suos, et praedicti Archipresbyteratus usus, et utilitatem convertere, nostra, aut cujusvis alterius licentia super hoc minime requisita. Non obstantibus in provincialibus conciliis edictis generalibus, vel specialibus constitutionibus, et ordinationibus, ac dictae ecclesiae etiam juramento, vel quavis firmitate alia roboratis statutis, et consuetudinibus, quibus omnibus, etiamsi illis specifica, specialis et expressa mentio praesentibus habenda foret, specialiter, et expresse latissime derogamus, ceterisque contrariis quibuscumque; proviso, quod propter suppressionem, et exinctionem praedictas, ecclesia praedicta debitis propterea non fraudetur obsequiis, sed onera eisdem canonicatui, et praebendae suppressis incumbentia, et consueta congrue supportentur. In quorum omnium, et singulorum fidem, et testimonium praemissorum, praesentes manu nostra subscriptas exinde fieri, et per notarium infrascriptum subscripsi, parvique nostri soliti sigilli, quo in talibus utimur, iussimus, et fecimus appensione communiri. Datum Romae extra portam Nomentanam, alias Piam Almae Tiburtinae diocesis anno a nativitate Domini 1581 – indictione 9 – die vero 22 – mensis decembris Pontificatus SS. in Christo Patris, et D. N. Domini Gregorii Divina Providentia Papae XIII. Anno X. Praesentibus ibidem Octavio Fabro et Bonifacio de Fatiis Senensi nostris familiaribus testibus ad id vocatis, et requisitis. Joannes Baptista Episcopus Allifanus.
Ego Stephanus Suptil: clericus Bituntinae diocesis, qui supradictis suppressioni, et applicationi una cum testibus interfui; idcirco de mandato praelibato Rmi Dni Joannis Baptistae episcopi Allifani hic me subscripsi in testimonium veritatis manu propria, anno et indictione supradictis.