MUSEO ALIFANO
DOCUMENTI PER LA STORIA DEI
PAESI DEL MEDIO VOLTURNO
V
DANTE MARROCCO
ARTI GRAFICHE ARIELLO
NAPOLI
1964
Nel Medio Volturno in Terra di
Lavoro, a m. 150 s. m., sorgono i piccoli abitati di Dragoni[1].
Sono dominati dai ruderi del castello sulla sovrastante collina, sperone del
Monte Pergolaro.
Colla venuta dei Normanni prese
nome dalla località una famiglia illustre di guerrieri, che però, dopo un
periodo di vero splendore fra il ‘2-300, decadde e si estinse.
Da vari documenti e opere appare
che la signoria di Dragoni (in molti di essi è detta anche Dragone, Tragone e
Traggono) era divenuta il centro dominante di varie signorie feudali. Verso la
fine del ‘200 la Casa di Dragone dominava su Rupecanina, S. Angelo, Baia,
Dragoni, Sassiquilia, Formicola e Pontelatrone, territori disposti a S, se fra
Dragoni e Sasso non vi era interruzione. Era la casa dei Normanni de Balbano
(nell’adattamento italiano), ed era venuta di Normandia, anche se non colla
prima ondata alla metà del secolo XI, ed il primo personaggio storico di essa
attestatosi nel Reame, era stato Filippo di Balbano, conte di Apice nel 1183,
sotto Guglielmo I il Buono. Dalla moglie Liutpranda ebbe due figli, Ruggero che
conservò l’ormai cognome “di Balbano”, e Diopoldo che diventò signore di
Dragoni e ne assunse il nome. Lo scudo aveva una particolarità araldica: era
fasciato di otto fasce di oro e di nero (invece delle solite sei).
È inutile riportare quanto di
questa nobile Casa trattano Della Marra nei Discorsi sulle famiglie estinte,
forestiere, ecc. più diffusamente di tutti, E. Ricca in La nobiltà delle
Due Sicile,Ammirato in Delle famiglie nobili napolitane, e De
Lellis, Zazzera, e altri. Per chiarire la posizione di Diopoldo (secondo) in
famiglia, espongo solo l’albero genealogico, e mi limito a vedere in Goffredo
di Dragoni l’esponente più illustre della Casa: Senatore di Roma nel 1283,
quale Vicario di Carlo I.
Col mutamento della dinastia, un
ramo dei Dragoni aveva seguito Casa sveva, e perciò, dopo la catastrofe, era
rimasto distrutto. L’altro ramo che faceva capo proprio a Diopoldo, aveva
aderito a Casa Angiò, e ne aveva ricevuto onori e incarichi.
Diopoldo[2],
che nel documento riportato dona un feudo a Guglielmo di Morrone, è dunque il
nipote, figlio di Tommaso. Coll’atto trascritto nel documento in esame, egli
concede a Guglielmo e a Odolina sua moglie il feudo di Colono, detto anche
Coluni, nei boschi in alto presso Maiorano, e presso un misterioso castello
“delle fémine”. In aggiunta al feudo estendentesi nella parte bassa, presso il
fiume Volturno. L’atto è stipulato nel castello di Dragoni, presente il giudice
locale, il notaro e vari testimoni. È tutta roba già posseduta da Rogero di
Tozzolino padre di Odolina, che l’aveva ricevuta dal vecchio Diopoldo,
personaggio tanto importante sotto Federico II.
Il documento interessa anche per
la topografia. Le piene del Volturno hanno deviato spesso il corso del fiume,
ed ora una delle terra della signoria dragonese si trovava spostata in
territorio di Alife, fra Volturno e Torano vecchio. Le altre due stanno presso
l’abitato, una in località “in plagio Dragonis”, che oggi è appunto il
“Chiaio”.
La pergamena non è ben
conservata. Ha quasi tutto il lato sinistro roso, e vari punti sono sbiaditi. È
al numero 363 del vecchio catalogo.
Ecco il testo:
In nomine domini nostri Jesu
Christi, anno Incarnationis eiusdem Millesimo ducentesimo sexagesimo septimo,
Regnante autem feliciter domino nostro Carolo dei gratia gloriosissimo Rege
hierusalem Sicilie ducatus Apulie Principatus Capue Anchaye (?) Principe
Andegavie / Provincie forcalquerij et tornodonij Illustrissimo Comite Regnorum
vero eius hierusalem anno secundo, mense Decembris decime Inditionis, Nos
Goffridus de dragono baronie dragonis et castri sancti Angeli de rupecanina
dominus, Actendentes plurima grata servicia que tu fideliter Guilelmus filius
domini Antonii de Murrono nobis actenus contulisti et conferre poteris in
futurum et pie co / ...od presentialiter recepimus et habuimus a te numinato
Guillelmo uncias auri decem iuste ponderatas ad generale pondus Regni, Ideo
sicut nob... atum et cognitum est bona nostra boluntate coram / ... mundo
castri nostri dragonis judice. Riccardo publico eiusdem castri nostri notario
presentibus ibi domino Jacobo de Raimo, domino nicolao de domino Guillelmo,
domino Rogerio de Insula, pelagio abbate, Rogerio et / ...cheo de pontelatrone
biris licteratis et illicteratis testibus ad hoc specialiter bocatis et
rogatis. Insubscripta et observata racione concedimus confirmamus damus et
tradimus nomine dotis tibi qui supra / ...cho proprietati odoline uxoris tue
fehudum quod dicitur del colono cum bassallis redditibus, omnibus montibus
Ravis et omnibus aliis juribus et pertinenciis suis in inaumentum (?) predicti
feudi terras / ...as personas designatas, que quidem feudum et terras in
auumentum dicti feudi olim tenuit et possedit Rogerius domini Toczolini pater
dicte odoline usque ad mortem suam exceptione / ... diopuldi de dragono qui
tunc tenebat et possidebat dictam baroniam dragonis et post mortem eiusdem
Rogerii usque ad hoc tempora tenuit et possedit ex predicta causa predicta /
... et heres dicti Rogerii; terre vero predicte sunt in territorio castri
dragonis infrascriptis locis, bidelicet prima petia terre est in loco ubi
dicitur Tauranus vetus que distracta / ... tempore per fluminis impetus; a
latere dragonis in territorio Alifie cuius finis talis sunt a parte Orientis est
finis dictus Turanus et flumen bulturni a parte / ... finis terra judicis
Gismundi quam tenet ab ecclesiam sancti Salvatoris monialum ... a parte
occidentis est finis alveus eiusdem fluminis qui coniungitur cum predicto /
...io a parte semptentrionis est finis idem Turanus decurrens in flumen
bulturni. Alia vero petia terre est posita in plagio dragonis ubi dicitur
olive, non multum longe ag ecclesia / ...is de plagio et est coniuncta cum
terra ipsius Sancti Johannis et cum bia publica, et terrra oliveti Bartholomei
filii Johannis domini Bartholomei. Alia pectia terre similiter est prope
ecclesiam Sancti Johannis cum di / ...is in eodem existentibus a duobus
partibus est finis terra oliveti judicis Gismundi et alb alio latere est finis
terra cum olivis quas nomine tenuit dominus Johannes de ynsula; una cum omnibus
/ terris pascuis bassallis redditibus omnibus Ravis et aliis juribus
...tinenciis suis cum biis a et anditis suis ibidem intrandi et exeundi cum
omnibus aliis perti / nenciis dicti feudi et dictarum terrarum tibi qui supra
Guillelmo nomine dotis, propter dicte Odoline uxoris tue, concedimus,
consignamus damus et tradimus possidendum ac semper habendum / unde nec nobis
nec ipsis heredibus nec cuicumque alteri ad habendum ixinde alquid reservandum
propter quod inferius declaratur ea racione ut amodo et sempre tu qui supra
Guillelmus / et predicta uxor tua ipsique heredes firmiter habeatis e
possideatis integram eamdem nostram concessionem confirmationem atque
traditionem ad servicium medii feudi bidelicet ... / us Roncini (?) et medii ad
expensas nostras et ad restitucionem equorum pecudum consuetudinem aliorum
mediorum feudorum baronie nostre dragonis, insuper si dicta odolina ... /
contingerit ex utroque filiis vel filiabus non superstitibus, ... parte
predictum Guillelmum vobis vel heredibus successoribus uncias auri decem
teneamus nos nostrosque heredes tibi et heredi ... / eumdem feudum et terras et
inaumentum ipsi concedere et consignare et presente instrumento in eiusdem
racionibus ignovare. Et obligamus nos nostrosque heredes tibi qui supra
Guilelmo ... / heredibus integram supradictam nostram confirmacionem donacionem
atque tradicionem vobis defendere et antestare, semper ab omnibus hominibus
omnibusque partibus. Si autem illud defendere / ...uerimus aut non potuerimus
vel si hoc componere seu promovere quesierimus vel si de predictis nobiscum per
nos vel personam suppositam tacti fuerimus aut si hanc cartam / ... continet in
qua vis parte reputare temptaverimus, si premortua dicta odolina predictum
feudum et terras inaumentum tibi Guillelmo tuisque heredibus conce / ...
confirmare reputaverimus ut dictum est quinquaginta uncias auri pena nos
nostrosque heredes tibi tuisque heredibus componere et dare obligamus et hanc
cartam de quibus com / ... et firmam tibi tuisque heredibus nichilominus maneat
semper. Et de hiis omnibus complendis guadiam tibi exinde dedimus possessiones
nosmetipsos fideiussores / ... posuimus quod obligamus nos nostrosque heredes
tibi tuisque heredibus perinde ad pignorandum res nostras nostrorumque heredum
licitas et illicitas propter arma et destenum nostrum / ... futuris temporis
memoriam nobis predicti comitis et odolin uxoris tue et ipsorumque heredum
cautelam factum est exinde presens publicum instrumentum per manus notarii
supradicti scriptum atque / ... predicti judicis et prescriptorum testium
subscriptionibus roboratum. Quod scripsi ego Riccardus publicus baronie
dragonis notarius eo quod rogatus interfui et meo sigillo signavi, quod autem /
...scia linea ubi ... castri sancti An. Abrasum et emendatum, et per me predictum notarium abrasum et emendatum
est. Actum castro
dragonis.
EGO ...S. E. IUDEX
+ Signum crucis propter manus domini JACOBI DE RAYMO.
+ Signum crucis propter manus domini NICOLAI de domino GUILLELMO.
+ Signum crucis propter manus domini ROGERII DE YNSULA.
+ Pelagius digno testatur talia signo.
+ Signum crucis propter manus MATHEI DE PONTELATRONE.
(Regesto di epoca posteriore,
assai sbiadito) ... cuiusdam feudi quod dicitur de colono / dati in ... cuidam GUILIERMO domini ANTONII / de murrono
a gofrido (?) sancti angeli de raviscanina / ...
[1] Il nome, plurale in dialetto, “li trauni”, che sta a indicare i draghi, i serpenti, va probabilmente collegato con fatti che hanno determinato sul posto il culto a S. Giorgio, nome del principale abitato. Ma non si potrebbe in tutto escludere la derivazione da dragon nome normanno, una persona cui sarebbe appartenuto il castello, castrum Dragonis.
[2] Diopoldo è detto pure Diobuldo, Teopoldo e Teobaldo.